Jongeren met ADHD beter leren slapen: de SIESTA-slaaptraining

Veel jongeren met ADHD hebben slaapproblemen. Dat leidt vaak tot meer last van ADHD-symptomen en problemen op school en thuis. De onderzoeksgroep ADHDynamisch van de KU Leuven ontwikkelde voor jongeren van 13 tot en met 17 jaar met ADHD een training om hun slaap te verbeteren. Deelnemen kan nog altijd!

Sofie is een 16-jarig meisje met de diagnose ADHD die samen met haar moeder in een klein appartement woont. Sofie babbelt graag, is vaak chaotisch en vindt het moeilijk om haar leven goed te plannen en organiseren. Ze komt vaak te laat op school en heeft regelmatig haar spullen niet bij zich. Ze valt in slaap in de klas en is tot laat in de avond wakker.

Als ze niet kan slapen, maakt ze lawaai, zet muziek op of babbelt nog online met vriendinnen. De volgende dag valt ze dan vaak na schooltijd op de zetel in slaap. Door Sofies nachtelijke lawaai kan haar moeder vaak ook niet slapen. Beiden zijn geïrriteerd door het slaapgebrek en willen graag dat Sofie beter slaapt.

Slaapproblemen bij jongeren met ADHD

Sofie is niet de enige met slaapproblemen. Tot wel 72 procent van de jongeren met ADHD heeft hier last van (Langberg e.a., 2017), en dat is opmerkelijk meer dan jongeren zonder ADHD. Het gaat vooral over niet kunnen inslapen en doorslapen, ’s nachts wakker worden, en een onrustige slaap (Fisher e.a., 2014). Door die slaapproblemen verergeren vaak de ADHD-symptomen en gerelateerde problemen. Het wordt moeilijker om zich te concentreren, emoties te reguleren en dingen te onthouden. Ook het plannen en organiseren van school- en huiswerk wordt vaak moeilijker (Becker e.a., 2019; Becker e.a., 2020b).

Door allerlei redenen nemen vooral tijdens de puberteit die slaapproblemen toe. Niet alleen vinden er in die levensfase hormonale veranderingen plaats waardoor jongeren pas later moe worden, bovendien wordt er veel meer gevraagd van jongeren zelf qua planning en organisatie (bijvoorbeeld huiswerk plannen en zorgen dat je er voor bedtijd klaar mee bent).

Jongeren met ADHD zijn vaak onzekerder, door een doorgaans grotere hoeveelheid faalervaringen en negatieve opmerkingen vanuit hun omgeving. Dit voedt op zijn beurt somberheid en piekergedachten die de slaap kunnen verstoren. Het is voor hen ook vaak moeilijker om directe verleidingen (sociale media, gaming etc.) te weerstaan die de slaap kunnen verstoren.

Deze slaapproblemen zorgen voor veel last (Becker e.a., 2020a). Om de vicieuze cirkel te doorbreken is een slaapinterventie specifiek gericht op jongeren met ADHD dan ook wenselijk.

Hoe moet een behandeling eruitzien?

In tegenstelling tot bij lagereschoolkinderen, waar de slaaptraining vaak via ouders gaat, was er voor jongeren met ADHD nog geen slaaptraining beschikbaar of werd deze niet beschreven in de literatuur. Voor jongeren is het belangrijk dat de behandeling zich op de jongere zelf richt omdat zij meer behoefte hebben aan autonomie en ouders minder zicht en controle hebben op hun dagelijks leven (Evans e.a., 2019). Dat neemt niet weg dat ouders wel betrokken moeten worden bij de behandeling.

Een belangrijk aspect om verder rekening mee te houden is de motivatie van de jongere voor de behandeling (Smith e.a., 2020) en hun kenmerkende problemen met planning en organisatie (Boyer e.a., 2018). We weten dat jongeren met ADHD het – omwille van verschillende redenen – soms moeilijk vinden om behandelingen vol te houden en er vaak eerder mee stoppen (Johnson e.a., 2008). Om succesvol te zijn, moeten behandelingen daarom inspelen op hun eigen motivatie voor behandeling (wat wil ik graag veranderen?) en rekening houden met de problemen die zij hebben met overzicht, structuur, plannen en organiseren.

Daarom hebben wij specifiek voor jongeren met ADHD een Cognitief Gedragstherapeutische-slaaptraining ontwikkeld: de ‘SIESTA’-training. SIESTA staat voor Sleep IntervEntion as Symptom Treatment for ADHD.

Als basis hebben we onder andere gebruik gemaakt van een slaaptraining voor jongeren (niet specifiek voor ADHD) ‘Mijn Slaap Plan’ (Kuin & Boyer, 2019) en een planningstraining voor jongeren met ADHD ‘Zelf plannen’ (Kuin e.a., 2013).

De SIESTA-training

De training is gericht op het aanbrengen van kennis over slapen en ADHD en gezond slaapgedrag, op het analyseren van het meest prominente slaapprobleem van de jongere en op het verbeteren van gezond slaapgedrag gebaseerd op deze analyse. Jongeren stellen zelf hun doelen en kunnen vervolgens verder werken rond piekeren, het verschuiven van het biologische ritme en het verbeteren van plannen en organiseren.

De training bestaat uit zeven sessies met de jongere en twee oudersessies van telkens 1 uur. Aangezien motivatie een belangrijke voorspeller is van behandelsucces en het volhouden van een behandeling, maken we doorheen de SIESTA-training gebruik van motiverende gespreksvoering (Naar-King & Suarez, 2012). De trainer stemt zijn werkwijze af op de motivatie van de jongere.

De training maakt gebruik van een werkboek voor de jongeren waarmee tijdens de sessies en thuis aan de slag wordt gegaan (Beerts e.a., 2021). Het werkboek is afgestemd op jongeren met ADHD: het is heel gestructureerd (gekleurde bladen vormen de rode draad doorheen het werkboek), er worden zelden opdrachten tegelijk gegeven, de stukken tekst zijn beknopt en diverse werkvormen worden afgewisseld. Daarnaast wordt een haalbaar plan gemaakt en wordt steeds stilgestaan bij hoe ze dit kunnen onthouden. Voor trainers is er een aparte handleiding.

Sofie en haar moeder stemmen in met het onderzoek van SIESTA en nemen deel aan de pilootstudie. Er volgt een gesprek met Sofie waarin haar slaapprobleem wordt bevraagd, ze draagt een week een actigraaf (een slaaphorloge dat haar slaap meet) en ze vult dagboeken in over haar slaap. Hieruit blijkt dat ze te kort slaapt tijdens de nacht en het lang duurt voordat ze inslaapt (meer dan een half uur). Hierna volgt Sofie de SIESTA-slaaptraining. Sofies doel bij aanvang van de training is om wakker te blijven na school zodat ze ’s nachts weer kan slapen. Bij de analyse van haar slaapprobleem wordt duidelijk dat ze laat ‘s avonds veel dingen doet die haar wakkerder maken (gsm-gebruik, bellen met vriendinnen). Ze kiest samen met de therapeut hoe ze dit wil aanpakken. Bijvoorbeeld: Sofie wil haar gsm op haar kamer houden ‘s avonds maar zet na 22 uur haar meldingen van sociale media uit.

In de oudersessies blijkt dat Sofies moeder haar dochter vrijwel volledig heeft losgelaten in haar slaappatroon, omdat zij aan het einde van haar latijn is. Samen bekijken ze hoe moeder Sofie kan ondersteunen in haar slaappatroon en hoe ze dit samen kunnen bespreken, zonder dat dit van moeder nog meer energie vergt. Moeder en Sofie spreken naar aanleiding van de sessie af dat Sofie na 23u30 op haar kamer blijft en geen lawaai meer maakt, moeder belooft rustig met Sofie te communiceren.

De daaropvolgende sessies worden de valkuilen en oplossingen doorgenomen in het plan van Sofie. Hoewel Sofie over het algemeen wakker gebleven is overdag, is het niet altijd gelukt om haar meldingen van sociale media uit te zetten na 22 uur, vooral als er iets op school is gebeurd. Samen wordt een haalbaar (terugval)plan opgesteld om ervoor te zorgen dat ze haar sociale media niet vergeet uit te zetten (automatisch instellen op telefoon). Na afloop van de training heeft Sofie een plan waarmee ze haar slaapprobleem kan aanpakken en een terugvalplan voor als ze merkt dat het niet goed meer gaat.

De studie

Het doel van het SIESTA-onderzoek is drieledig. Eerst hebben we een pilootstudie uitgevoerd bij tien adolescenten met ADHD (leeftijd 13-17 jaar) om de door ons ontwikkelde slaaptraining te verfijnen. Na de training werden focusgroepen georganiseerd met enkele jongeren en apart met enkele ouders die de training hadden gevolgd om hun tevredenheid en ervaringen over de training te bevragen. Op basis van de input en suggesties van jongeren en ouders werd de training verder aangepast zodat deze goed aansluit bij de noden en wensen van jongeren met ADHD.

Op dit moment wordt de effectiviteit van de SIESTA-training in een grootschalig onderzoek getoetst. Het doel van het onderzoek is testen of onze slaaptraining effectiever is dan gewone zorg voor ADHD. Dit onderzoek is gestart in januari 2021 en wordt georganiseerd vanuit de onderzoeksgroep ADHDynamisch van de KU Leuven. De trainingen vinden plaats in UPC UZ/KU Leuven (raadpleging ADHD), PraxisP (Praktijkcentrum van de Faculteit Psychologie en Pedagogische Wetenschappen aan de KU Leuven), centrum ZitStil, Faresa Hasselt, Huis in de Stad Roeselare, Konekt Gent en UZ Brussel.

Hoe deelnemen?

Ouders en jongeren kunnen zich op https://ppw.kuleuven.be/klip/siesta/deelname nog altijd aanmelden om deel te nemen. Als de effectiviteit van onze training wordt aangetoond, volgt een brede uitrol in de (geestelijke) gezondheidszorg van Vlaanderen.

Wie kan deelnemen?

Jongeren met ADHD en slaapproblemen van 13 tot en met 17 jaar. Daarnaast mogen jongeren in het geval van behandeling met medicatie voor ADHD, geen recente veranderingen (vier weken voorafgaand aan start studie) gehad hebben in soort of dosis. Als de jongeren melatonine nemen, moeten ze hiermee twee weken voor de start van de studie stoppen. Jongeren met een diagnose autismespectrumstoornis kunnen helaas niet deelnemen.

Wat houdt deelname in?

Naast het invullen van verschillende vragenlijsten en afname van een interview bij jongere en ouders, dragen de jongeren een week een actigraaf (MotionWatch 8, CamNtech) en vullen ze een slaapdagboek in. Na het invullen van de vragenlijsten wordt willekeurig bepaald of ze de training meteen krijgen, of een half jaar later. Zo kunnen we vergelijken of de training effectiever is dan een reguliere behandeling voor ADHD.
Ongeveer 7 weken na de eerste afspraak moeten jongeren opnieuw gedurende een week een actigraaf dragen, een slaapdagboek invullen en vragenlijsten invullen. Deze metingen gebeuren voor een laatste keer na ongeveer 4 maanden.

Partners

Verschillende partners zijn lid van een adviesgroep van het project: centrum ZitStil, Centrum voor slaap- en waakstoornissen UZ Leuven, Vlaamse Vereniging voor GedragsTherapie (VVGT), Sig vzw, Belgian Association for Sleep Syndromes, provinciale ADHD-experts en de Europese ADHD Richtlijnen Groep. Zij zijn sinds het begin van het project actief betrokken bij onze studie. Zij zorgen ervoor dat de training wordt bekendgemaakt bij jongeren met ADHD en hun ouders, en bekijken mee hoe de training, indien effectief, verspreid kan worden.

Meer info

Heb je vragen over het SIESTA-project? Stuur dan een mail naar siesta@kuleuven.be.

Lena Keuppens, Finja Marten, Bianca Boyer, Dieter Baeyens, Elien Beerts, Yana Vlaeyen, Marije Kuin & Saskia van der Oord

Over de auteurs

• Lena Keuppens en Finja Marten zijn doctoraatsstudenten (KU Leuven).
• Dr. Bianca Boyer is gezondheidszorgpsycholoog, gedragstherapeut en UD (Universiteit van Amsterdam, NL).
• Elien Beerts en Yana Vlaeyen zijn klinisch psychologen (KU Leuven).
• Prof. dr. Dieter Baeyens is klinisch psycholoog, gedragstherapeut en UHD (KU Leuven).
• Marije Kuin is gezondheidszorgpsycholoog en gedragstherapeut (Praktijk Kuin, NL).
• Prof. dr. Saskia van der Oord is klinisch psycholoog, gedragstherapeut en hoogleraar (KU Leuven).

Bron

Deze bijdrage is gebaseerd op een artikel dat verscheen in Kind en Adolescent Praktijk:
Keuppens, L., Marten, F., Boyer, B., Beerts, E., Baeyens, D., Kuin, M., Van der Oord, S. (2020). Beter slapen met ADHD. Kind en Adolescent Praktijk, 19 (4), 29-32. doi: 10.1007/s12454-020-0615-7

Literatuur

Becker, S. P., Epstein, J. N., Tamm, L., Tilford, A. A., Tischner, C. M., Isaacson, P. A., … Beebe, D. W. (2019). Shortened sleep duration causes sleepiness, inattention, and oppositionality in adolescents with attention-deficit/hyperactivity disorder: Findings from a crossover sleep restriction/extension study. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 58, 433-442.
Becker, S. P., Kapadia, D. K., Fershtman, C. E. M. & Sciberras, E. (2020a). Evening circadian preference is associated with sleep problems and daytime sleepiness in adolescents with ADHD. Journal of Sleep Research, 29(e12936). doi:10.1111/jsr.12936
Becker, S. P., Tamm, L., Epstein, J. N., & Beebe, D. W. (2020b). Impact of sleep restriction on affective functioning in adolescents with attention-deficit/hyperactivity disorder. Journal of Child Psychology and Psychiatry, x, xx-xx. doi:10.1111/jcpp.13235
Beerts, E., Boyer, B., Kuin, M., Vlaeyen, Y., Keuppens, L., Marten, F., Roose, A., & Van der Oord, S. (2021). SIESTA – Sleep IntervEntion as Symtom Treatment for ADHD: Een flexibel behandelprotocol voor slaapproblemen bij jongeren met ADHD. x, x: x
Boyer, B. E., Geurts, H. M., & Van der Oord, S. (2018). Planning skills of adolescents with ADHD. Journal of Attention Disorders, 22, 46-57. doi:10.1177/1087054714538658
Evans, S. W., Van der Oord, S., & Rogers, E. E. (2020). Academic Functioning and Interventions for Adolescents with ADHD. In Becker, S.P. (Ed.), ADHD in Adolescents: Development, Assessment, and Treatment (pp. 148-169). New York, NY: The Guilford Press
Fisher, B. C., Garges, D. M., Yoon, S. Y., Maguire, K., Zipay, D., Gambino, M., & Shapiro, C. M. (2014). Sex differences and the interaction of age and sleep issues in neuropsychological testing performance across the lifespan in an ADD/DHD sample from the years 1989 to 2009. Psychological Reports, 114(2). https://doi.org/10.2466/15.10.PR0.114k23w0
Hiscock, H., Sciberras, E., Mensah, F., Gerner, B., Efron, D., Khano, S., & Oberklaid, F. (2015). Impact of a behavioural sleep intervention on symptoms and sleep in children with attention deficit hyperactivity disorder, and parental mental health: Randomised controlled trial. BMJ, 350, 1–14. doi:10.1136/bmj.h68
Johnson, E., Mellor, D., & Brann, P. (2008). Differences in dropout between diagnoses in child and adolescent mental health services. Clinical Child Psychology and Psychiatry, 13, 515-530. doi:10.1177/1359104508096767
Kuin, M., & Boyer, B. E. (2019). Mijn Slaap Plan: Werkboek Slaaptraining voor jongeren op basis van CGT en motiverende gespreksvoering. Houten, The Netherlands: Bohn Stafleu van Loghum
Kuin, M., Boyer, B. E., & Van der Oord, S. (2013). Zelf Plannen. Amsterdam, The Netherlands: LannooCampus.
Langberg, J. M., Molitor, S. J., Oddo, L. E., Eadeh, H.-M., Dvorsky, M. R., & Becker, S. P. (2017). Prevalence, patterns, and predictors of sleep problems and daytime sleepiness in young adolescents with ADHD. Journal of Attention Disorders, 24, 509-523. doi:10.1177/1087054717690810
Naar-King, S., & Suarez, M. (2012). Motiverende gespreksvoering met jongeren en jongvolwassenen. Houten, The Netherlands: Ekklesia
Smith, Z., Langberg, J., Cusick, C., Green, C., & Becker, S. (2020). Academic motivation deficits in adolescents with ADHD and associations with academic functioning. Journal of Abnormal Child Psychology, 48, 237-249. doi:10.1007/s10802-019-00601-x

© Centrum ZitStil vzw. Dit artikel wordt beschermd door auteursrechten. Als je dit artikel geheel of gedeeltelijk wil overnemen, moet je eerst toestemming vragen aan centrum ZitStil.