Over brokkelbreinen, aandacht, hyperfocus en flow

Hyperfocus en flow zijn begrippen die vaak opduiken als we het over ADHD hebben. Wat is de link met aandachtscontrole? En komen hyperfocus en flow ook voor bij mensen zonder ADHD? Dr. Theo Compernolle geeft uitleg.

Brokkelbreinen en focus

Het woord ‘brokkelbrein’ bedachten we voor ons boek voor leerkrachten: Van brokkelbrein naar focus. Een brokkelbrein is het brein van iemand die niet in staat is om langdurig ononderbroken aandacht te besteden aan één taak of zaak. Langdurig ononderbroken aandacht geven noemen we focus. Soms is het brokkelbrein aangeboren, zoals bij AD(H)D.
Tegenwoordig zijn er vooral heel veel aangeleerde brokkelbreinen als gevolg van de continue verstrooiing door het altijd vastgeketend zijn aan het scherm van een mobieltje. Er zijn ook kinderen die de stempel ADHD krijgen voor een aangeleerd brokkelbrein, zonder dat eerst geprobeerd wordt hun aandacht te trainen na het sterk beperken van hun schermtijd. Dat laatste is ook nuttig voor mensen met ADHD.

Sturende vaardigheden zijn het fundament van aandacht

Sturende vaardigheden (in het vakjargon executieve functies) zijn fundamentele vaardigheden van ons denkbrein. We kunnen ze samenvatten in vier groepen:

  • Inhibitie/controle: bijsturen door af te remmen.
  • Werkend geheugen: informatie even in gedachten houden om ermee te werken.
  • Cognitieve flexibiliteit: je kunnen aanpassen aan veranderingen.
    Empathie: kunnen denken/voelen over wat andere mensen denken/voelen.

Alhoewel de drie eerstgenoemde samen een rol spelen bij focus, hyperfocus en flow beperk ik me hier tot de categorie inhibitie of controle, waarin we onderscheid kunnen maken tussen gedragscontrole, emotionele controle en aandachtscontrole. Aandachtscontrole laat je toe om te kiezen waar je je aandacht op richt en om afleiding uit te schakelen.

Die sturende vaardigheden zijn aangeboren talenten die zich ontwikkelen tot je een jaar of 23 bent. Meestal gaat dat vanzelf in een goed gestructureerde opvoedingssituatie thuis en op school. Bij kinderen met ADHD gaat dat (veel) moeilijker en is gewoon opvoeden onvoldoende en moet het echt getraind worden met de hulp van ouders en leerkrachten of van hulpmiddelen zoals medicatie en in de toekomst misschien ook games.

Verschil tussen aandacht trekken en aandacht geven

Mensen met ADHD hebben grote moeite hebben om aandachtig te zijn en terzelfdertijd raken ze soms in hyperfocus. Superbelangrijk om die schijnbare contradictie goed te begrijpen is te weten dat dit twee heel verschillende vormen van aandacht zijn. Ze spelen zich zelfs af in twee verschillende netwerken in ons brein.

De eerste soort aandacht is de reflexmatige, dierlijke aandacht van ons reflexbrein. Die wordt impulsief en automatisch uitgelokt door een prikkel die een van onze zintuigen opvalt. De aandacht van je reflexbrein wordt dus impulsief getrokken en valt in eerste instantie buiten je controle. Om die aandacht van je reflexbrein in goede banen te leiden, heb je de tweede vorm van aandacht nodig: de doelgerichte aandacht van je uniek menselijke denkbrein.

Een belangrijke sturende vaardigheid van je denkbrein is kunnen kiezen waar je bewust aandacht aan geeft en wat je negeert (selectie) en je aandacht daarop gericht te houden (focus). Het is als een schijnwerper die je heel bewust ergens op richt. Als je je aandacht geconcentreerd op iets richt, neem je de rest niet waar. Dus, je denkbrein geeft aandacht: bewust, gecontroleerd en doelgericht. De Engelsen zeggen het mooier: you pay attention. Je betaalt ervoor: het kost energie en wat wilskracht. Je moet er een inspanning voor doen, bijvoorbeeld als je les volgt, iets schrijft, of deelneemt aan een discussie. De aandacht van je denkbrein is als een spier, die kan je ontwikkelen/trainen.

Verschil tussen mensen met ADHD en mensen zonder ADHD

Er is geen fundamenteel verschil tussen mensen met ADHD en zonder, het is een gradueel verschil. Kinderen en volwassenen met ADHD moeten een veel grotere inspanning leveren om op hetzelfde niveau van doelgerichte aandacht te komen, en soms is dat voor hen onhaalbaar zonder medicijnen.
Kinderen en volwassenen, met of zonder ADHD, die veel met schermpjes bezig zijn, laten zich er voortdurend door onderbreken en daardoor leren ze niet meer om langdurig aandacht te geven.

Hyperfocus wordt uitgelokt van buiten

Veel kinderen en volwassenen met ADHD geven aan dat zij soms “helemaal van de wereld zijn” of in een soort “trance” zijn als ze bijvoorbeeld tv-kijken, gamen, spelen of knutselen. Meestal ervaren ze het als iets niet-productief waar ze geen controle over hebben en dat ze dus niet doelgericht kunnen gebruiken.
Hyperfocus ontstaat als je aandacht zo sterk door iets getrokken wordt dat je het contact met de rest van de wereld verliest. Het speelt zich af in je reflexbrein en je hebt er geen controle over, tenzij je denkbrein of een persoon tussenkomt en je uit je trance haalt.

De antisociale media, zoals vooral Facebook en Instagram maar ook TikTok, maken gebruik van de resultaten van het beste psychologische en sociologische onderzoek om de aandacht van je reflexbrein te trekken en vast te houden. Ze doen dat om er miljarden mee verdienen, ook al gaat dit ten koste van de aandacht van het denkbrein van hun gebruikers die aandacht moeten geven om optimaal productief, creatief, gezond en ontspannen te zijn.
Een kind met ADHD loopt meer risico aan die apps verslaafd te raken omdat zijn reflex-aandacht gemakkelijker getriggerd wordt en het problemen heeft met het geven van aandacht. Zijn hyperfocus is dus getrokken aandacht.

De laatste maanden was ik intens aan het schrijven aan mijn boek voor ouders over het brein van kinderen. Daarvoor ging ik heen en weer tussen het schrijven en het opzoeken van publicaties in wetenschappelijke digitale bibliotheken. Mijn motivatie was groot om binnen de deadline van de uitgever klaar te komen. Hiervoor schakelde ik alle mogelijke stoorzenders uit. Geen mobieltje, als mijn vrouw thuis was ook geen telefoon, geen e-mail en zelfs geen muziek. Zo geraakte ik regelmatig in flow. Echter, het overkwam me soms dat ik in die wetenschappelijke digitale bibliotheken van het ene interessante artikel naar het andere surfte en afdwaalde van mijn doel: de precieze informatie waarnaar ik op zoek was. Dan was ik wel heel erg gefocust en niet meer bewust van wat er om me heen gebeurde, maar eigenlijk de controle kwijt, te veel op sleeptouw genomen door mijn reflexbrein, meer surfend dan zoekend. Mijn denkbrein moest me dan tot de orde roepen “Stop daarmee Theo, je verliest je tijd, je wijkt af van je doel, wat zocht je nu eigenlijk precies”.

Flow komt van binnenin

Iemand met ADHD kan ook in flow geraken. Een belangrijk verschil met hyperfocus is dat flow niet drijft op impulsen van je reflexbrein. Het is een productief proces dat vooral je denkbrein engageert. Als je start met een zelfgekozen taak ben je in controle met je bewuste doelgerichte keuze: ‘deze taak moet vandaag af’. Je schakelt weloverwogen alle interrupties uit en geeft met de nodige wilskracht aandacht aan de taak. Als de taak inhoudelijk zo intrinsiek belonend wordt, dat je ook alles rondom je vergeet, kan je in flow geraken. Het lijkt wat op hyperfocus, maar de drang, de motivatie komt van binnenuit en wordt niet uitgelokt door de omstandigheden. Flow heeft wel kenmerken gemeenschappelijk met de hyperfocus.

Besluit

Kortom, hyperfocus is geen kenmerk van alleen mensen met ADHD. Iedereen heeft wel eens meegemaakt dat hij of zij enkele minuutjes op het internet zou gaan, facebooken, instagrammen of gamen, en zich ineens realiseert dat er ondertussen een half uur of meer voorbijging, ten koste van belangrijker taken.

Bij mensen met ADHD wordt hun aandacht sneller getrokken en weggetrokken van waar ze mee bezig zijn. Ze kunnen zo gemakkelijker impulsief gehyperfocust raken op spannende prikkels die van buitenaf komen. Het is voor hen moeilijker om in flow te geraken, tenzij ze sterk gemotiveerd of geïnteresseerd zijn en alle stoorzenders, prikkels uit hun omgeving zoveel mogelijk uitschakelen.

Theo Compernolle

Dr. Theo Compernolle is neuropsychiater. Hij was onder andere verbonden aan de KU Leuven, de Vrije Universiteit Amsterdam en de Solvay Business School in Brussel. Hij was betrokken bij het ontstaan van centrum ZitStil en werkte met ons mee om ADHD op de kaart te zetten in Vlaanderen. Zijn boek Zit stil werd een bestseller. Voor ouders van adolescenten met ADHD schreef hij Alles went, ook een adolescent. Wegwijzer bij het opvoeden van jongeren. Zijn nieuwste boek Ontketen het brein van je kind. Van brokkelbrein naar focus in de onlinewereld is een vervolg op Ontketen je brein, Hoe hyperconnectiviteit en multitasking je hersenen gijzelen en hoe je eraan kunt ontsnappen.

© Centrum ZitStil vzw. Dit artikel wordt beschermd door auteursrechten. Als je dit artikel geheel of gedeeltelijk wil overnemen, moet je eerst toestemming vragen aan centrum ZitStil.